जागतिक मल्लखांब दिवस

आज जागतिक मल्लखांब दिवस. मल्लखांब हा अस्सल भारतीय मातीतला लाकडी खांबावर किंवा लवचिक दोरीवर केला जाणारा परिपूर्ण असा व्यायामप्रकार! शारीरिक चपळता, लवचिकता, मानसिक एकाग्रता, पोटातील शक्ती या साऱ्याची सुरेख गुंफण असणारा हा पारंपरिक व्यायामप्रकार आपल्या पूर्वजांनी कित्येक शतकांपूर्वी निर्माण केला. मल्लखांबाच्या इतिहासाचे आपल्याकडे प्राचीन, मध्ययुगीन, ब्रिटिशकालीन आणि आधुनिक असे चार भाग पडतात. या चारही कालखंडात मल्लखांबाबद्दलच्या विविध नोंदी आपल्याला लिखित आणि चित्रित स्वरूपात सापडतात. प्रसृत समजांनुसार अठराव्या शतकात बाळंभट्ट देवधरांशी याचा इतिहास जोडला जात असला तरी वास्तविक मल्लखांबाचा इतिहास त्याहून कित्येक शतके मागे जातो. आज मल्लखांब दिनाच्या निमित्ताने या पारंपरिक व्यायामप्रकाराचा एक मागोवा घेण्यासाठी हा लेखनप्रपंच.
मल्लखांबाचे ऐतिहासिक संदर्भ भारतीय इतिहासात वेगवेगळ्या कालखंडांच्या तुकड्यांमध्ये सापडतात. संदर्भांची ही मालिका काही काळात तुटक झालेली दिसते (पण अर्थात, ही संशोधनातली दरी..क्रीडा सातत्यातली नाही). १९५७ ते १९६८ याकाळात आशुतोष म्युझिअम ऑफ इंडियन आर्ट या संस्थेकडून पश्चिम बंगालच्या विद्याधारी नदीजवळच्या ‘चंद्रकेतूगढ’ (२४ परगना जिल्हा) गावामध्ये उत्खनने झाली. या उत्खननांमध्ये इसवी सन पूर्व तिसरे शतक ते इसवी सनाचे पाचवे-सहावे शतक या काळातले मातीच्या वस्तूंचे अवशेष मोठ्या प्रमाणात सापडले. यातल्या तिसऱ्या-चौथ्या शतकातल्या एका मातीच्या भांड्यावर एका खांबावर कसरत करणाऱ्या व्यक्तीचे चित्रण आढळून आले होते. भारतातल्या मल्लखांबाचा हा आतापर्यंतचा सर्वात प्राचीन संदर्भ म्हणता येईल.
भारतातले खेळ, कसरती, व्यायाम यांच्याबद्दल परकीय प्रवाशांनी केलेल्या नोंदी कायमच महत्वपूर्ण स्रोत ठरल्या आहेत. सातव्या शतकात भारतात आलेला चीनी प्रवासी ह्यूएन त्सांग हा अतिशय महत्वाच्या प्रवाशांपैकी एक. ह्यूएन त्सांगने इसवीसन ६२९ ते ६३९ याकाळात वाराणसीला मुक्कामी असताना तत्कालीन मल्लखांबाबद्दल नोंद करताना लिहिले आहे, “इथल्या नदीच्या मध्ये एक स्तंभ रोवलेला आहे. सूर्यास्ताच्या वेळी साधक या खांबावर चढून एक हात आणि एक पायाने हा खांब पकडून दुसऱ्या हात आणि पायाने यावर वेगाने कसरती करतात. हे दृश्य फारच मनोहारी दिसते”. अशा प्राचीन लिखित संदर्भांमधून विशिष्ट खेळ, व्यायामप्रकार कसा विकसित होत गेला याची ससंदर्भ माहिती आपल्याला मिळत जाते.
मधल्या काळातल्या काही तुटक संदर्भांनंतर ‘मल्लखांब’ समोर येतो ते बाराव्या शतकातल्या कल्याणी चालुक्य राजा सोमेश्वर तृतीय याने लिहिलेल्या ‘मानसोल्लास’ ग्रंथामध्ये, तेही अगदी विस्तृतपणे! मानसोल्लास ग्रंथाचे काही भाग युद्ध, शस्त्र यांच्यासोबतच सैनिकांनी युद्धासाठी आणि शारीरिक श्रमांसाठी करण्याच्या व्यायामांचेही वर्णन करतात. यात सैनिक, विशेषतः मल्लांनी स्तंभावर व्यायाम करण्याच्या ‘स्तंभ श्रम’ अर्थात मल्लखांबाचे वर्णन केलेले आहे. यात राजा सोमेश्वराने स्तंभश्रम करताना “स्तंभ हातात पकडण्यायोग्य, उंच, खोल भूमीमध्ये गाडलेला, चंदनाने लिप्त असावा. स्तंभावर चढताना उडी मारून मांड्यांनी स्तंभ पकडावा किंवा हात, छाती आणि पायांचा वापर करून त्यावर चढावे. स्तंभाला हातांनी आणि पायांनी पकडून विविध आवर्तन-विवर्तने (दशरंग हात) करून स्तंभश्रम करावेत”, अशा अनेक बारकाव्यांनिशी तत्कालीन मल्लखांबाची माहिती दिलेली आहे.
मल्लखांबाबद्दल इतक्याच विस्तृतपणे माहिती देणारा दुसरा महत्वपूर्ण संदर्भ म्हणजे ‘मल्लपुराण’. मल्लपुराणाच्या नेमक्या कालखंडाबद्दल प्रवाद असले तरी सर्वसाधारण या ग्रंथाचा कालखंड इसवी सनाचे तेरावे ते सतरावे शतक यादरम्यानचा मानला जातो. मल्लपुराणामध्ये मल्लविद्येसोबतच मल्लविद्येला पूरक व्यायामप्रकारांची सविस्तर माहिती देताना त्यात स्तंभश्रम, अर्थात मल्लखांबाच्या नियमित सरावाने खांदे रूंद होतात, तळहात, जांघा, मांड्या यांची पकड वाढते, अंग लवचिक राहते, हात, कंबर, पाय, घोटे यांची शक्ती वाढते, संपूर्ण शरीरात शक्तीचा संचार होतो हे मल्लखांबाचे फायदे नोंदवलेले आहेत.
मल्लखांबाचे जसे लिखित पुरावे बाराव्या ते सतराव्या शतकापर्यंत सापडतात तसेच ते विविध चित्र स्रोतांमधूनही दिसून येतात. सोळाव्या-सतराव्या शतकात भारताच्या विविध भागात तयार झालेल्या ‘राग-रागिणी’ चित्रांमध्ये, विशेषतः ‘देसख्य’ / ‘देसख’ रागिणी चित्रांमध्ये मल्लखांबावर कसरती आणि व्यायाम करणारे मल्ल, खेळाडू दिसून येतात. यातली महत्वाची बाब म्हणजे या चित्रांमध्ये स्त्रियादेखील मल्लखांब खेळताना दाखवलेल्या आहेत. अगदी सार्वत्रिक नसले तरी हा खेळ शिकण्यास, खेळण्यास मनाई नव्हती असे या चित्रांमधून स्पष्ट दिसून येते. यातल्याच काही चित्रांमध्ये खांबासोबतच दोरीचा मल्लखांब सुद्धा दिसून येतो, त्यामुळे दोरीचा मल्लखांब हादेखील मूळ मल्लखांबाइतकाच प्राचीन आहे असे वाटते.
ब्रिटिशकाळात सशस्त्र क्रांतीला आळा घालण्यासाठी इंग्रजांनी भारतात शस्त्रबंदी लागू करण्यासोबतच पारंपरिक युद्धकला, मर्दानी खेळ यांवर बंदी आणली. यात भारताच्या अनेक समृद्ध शस्त्र आणि युद्ध परंपरांना कायमची ओहोटी लागली. मल्लखांब मात्र या तडाख्यात सुदैवी ठरला. मल्लखांब रूढार्थाने ‘व्यायामप्रकार’ म्हणून प्रचलित असल्याने आणि त्यात शस्त्रांचा थेट समावेश नसल्याने मल्लखांबाचा प्रसार ब्रिटिशकाळातही चालू राहिला. पुढे मल्लखांबांच्या व्यायामशाळांचा आधार घेवून अनेक सशस्त्र क्रांतीकारकांनी व्यायामाच्या पडद्याआड शस्त्रप्रशिक्षण चालू ठेवले.
ब्रिटिश काळात मल्लखांबाचा तारू तोलणाऱ्यांमध्ये अध्वर्यू होते ते म्हणजे ‘बाळंभट्ट देवधर’! बाळंभट्ट देवधर हे दुसरे बाजीराव पेशवे यांच्या पदरी असणारे व्यायाम, शस्त्रविद्या यांचे गाढे अभ्यासक आणि प्रशिक्षक होते. तात्या टोपे, राणी लक्ष्मीबाई यांच्यासारख्या अनेक क्रांतीकारकांचे बाळंभट्ट हे गुरू! दुसरे बाजीराव पेशवे १८१८ नंतर जेव्हा बिठूर, वाराणसीला राहायला आले तेव्हा तेथपर्यंत येतेसमयी त्यांनी देवधरांच्या सहाय्याने पुणे ते वाराणसी या मार्गात अनेक आखाड्यांची स्थापना केली आणि पारंपरिक व्यायाम आणि शस्त्रविद्या यांचा प्रचार, प्रसार चालू ठेवला आणि यामध्ये मल्लखांबाचे प्रशिक्षण आणि सराव केंद्रस्थानी होता. बाळंभट्ट देवधर आणि त्यांची तीन मुले रामजी, लक्ष्मण आणि नारायण यांनी उत्तर भारतात, विशेषकरून गुजरातमध्ये मोठा शिष्यवर्ग निर्माण केला. बाळंभट्ट देवधरांचे पट्टशिष्य टक्के जमाल यांनी ‘जुम्मादादा’ यांना देवधरांच्या मल्लखांब आणि शस्त्रविद्येचा वारसा दिला ज्यांनी बडोद्यामधल्या प्रसिद्ध ‘जुम्मादादा आखाडा’ (नंतरच्या काळातील श्री जुम्मादादा व्यायाम मंदिर) महाराजा सयाजीराव गायकवाडांच्या राजाश्रयामध्ये चालू केला. बाळंभट्ट देवधरांचे दुसरे शिष्य ‘दामोदर गुरू मोघे’ यांनी वेतावरच्या मल्लखांबाचा शोध लावला आणि त्याचा प्रसार मध्यप्रदेश मधल्या उज्जैन, इंदोर आणि इतर अनेक भागांमध्ये केला.
बाळंभट्ट देवधरांचे मल्लखांबासाठीचे सर्वात मोठे योगदान म्हणजे अनेक ठिकाणांच्या आखाड्यांच्या स्थापनेतून त्यांनी मल्लखांब व्यायामप्रकार सर्वसामान्यांसाठी ‘accessible’ केला. देवधरांच्या आधी भारताच्या विविध भागात स्थानिक स्वरूपात असणाऱ्या या खेळाला देवधरांमुळे एक व्यापक आणि एकसंध स्वरूप मिळाले. भारतभरात मल्लखांबाचे प्रचलित असलेले अनेक प्रकार, शैली, पद्धती यांना एका छताखाली आणून एकप्रकारे ‘standardization’ करण्याचे महत्वपूर्ण काम बाळंभट्ट देवधरांनी त्यांच्या कारकिर्दीमध्ये केले. पुढे १९३०-४० च्या काळात दत्तात्रय चिंतामण करंदीकर (मुजुमदार) यांनी ‘व्यायाम ज्ञानकोशा’ तून मल्लखांब प्रशिक्षण आणि सरावाच्या तत्कालीन पद्धतींचे लिखित दस्तऐवजीकरण केल्याने स्वातंत्र्योत्तर काळात मल्लखांबाला राष्ट्रीय पातळीवरील खेळाचे स्वरूप आणि स्थान प्राप्त करून देण्यामध्ये मोलाची मदत झाली.
भारतातल्या प्राचीन मल्लखांबाचा प्रवास ब्रिटिशकाळात, अगदी तत्कालीन भारतीय सैन्यामध्येही चालू होता. मल्लखांब भारताच्या अनेक भागात खेळला जात असला, तरीही भारतीय सैन्यामध्ये याची ओळख निर्माण झाली ती तत्कालीन मराठा बटालियनमुळे. १७६८ साली 1st Batallion, Bombay Sepoys मधून स्थापन झालेल्या रेजिमेंटमध्ये (ज्यात कालांतराने वेगेवगेळे युनिट्स जोडले जात Maratha Light Infantry तयार झाली) रेजिमेंटचे स्थानिक व्यायाम, खेळ म्हणून मल्लखांब, दांडपट्टा, भालाफेक यांची प्रात्यक्षिके आणि सराव निमित्तांनी सादर केले जात असल्याच्या नोंदी ब्रिटिश अधिकाऱ्यांच्या लिखाणात तसेच छायाचित्रांमध्येही सापडतात. बॉम्बे जिम्नॅस्टिक्स इंस्टिट्यूटचे कॅप्टन डॉ. कल्याणपूरकर यांनी इन्स्टिट्यूट मधले आणि अमरावतीच्या हनुमान प्रसारक मंडळातले विद्यार्थी यांना सोबत घेवून मल्लखांबाची प्रात्यक्षिके १९३६ मध्ये बर्लिनमध्ये झालेल्या ऑलिम्पिकमध्ये हिटलरच्या समोरही सादर केली होती. १९२० ते १९४० याकाळात अमरावतीच्या हनुमान प्रसारक मंडळाने जर्मनी, फ्रान्स, इराण, जपान, फिनलँड अशा अनेक देशांमध्ये मल्लखांबाची प्रात्यक्षिके सादर करून मल्लखांबाला आंतरराष्ट्रीय ओळख मिळवून दिली.
मल्लखांबासारख्या पारंपरिक व्यायामप्रकाराने अनेक शतके परकीय आक्रमणे, मर्दानी खेळांवरील बंदी या सर्वांतून स्वतःचे अस्तित्व टिकवून ठेवले. स्वातंत्र्योत्तर काळात मात्र काही दशके या खेळाला, व्यायामप्रकाराला शासकीय पातळीवर मोठी अनास्था आणि अवहेलना सहन करावी लागली. अण्णासाहेब खानविलकर, एस. रत्नम, अ. य. साठे, पंडित विश्वनाथ यादव, सरदार पृथ्वीसिंग आझाद, रामदास कल्याणपूरकर, शशिकांत व्यास, सुहास पाठारे, लीलाधर कहार अशा अनेक मल्लखांबाला समर्पित व्यक्तींच्या आणि आखाडे, व्यायामशाळा यांच्या एकत्रित प्रयत्नातून सरकारदरबारी मल्लखांबाला राष्ट्रीय पातळीवरील खेळ म्हणून ओळख मिळवून देण्यात दोन-तीन दशकात यश आले. आजच्या काळात मल्लखांब त्याच्या विविध प्रकारांसह (दोरी, वेत, तरंगता इ.) देशभरात आणि देशाबाहेरही अभिमानाने खेळला जातो. कित्येक शतकांची समृद्ध परंपरा असणाऱ्या या व्यायाम + खेळाचा प्रेरक इतिहास लिखित, audio-visual माध्यमातून नव्या पिढीपुढे मांडणे, त्यांना हा पारंपरिक खेळ खेळण्यासाठी प्रोत्साहन आणि प्रशिक्षण देणे हेच या पारंपरिक खेळासाठी दिलेले योग्य आणि शाश्वत योगदान असेल.

गिरिजा दुधाट

संदर्भसूची:

1] Ghosh, A. (ed.) (1957). ‘Indian Archaeology, 1956-57: A review’, Department of New Delhi: Archaeology.
2] Shrigondekar, G.K. (ed.) (1925). Manasollasa Vol. I to III, Vadodara: Gaekwad Oriental Series.
3] Sondesara, B.J. (ed.) (1964). Mallapuarana: A rare sanskrit text on Indian wrestling especially as practised by the Jyesthimalla. Vadodara: Gaekwad Oriental Series.
4] Watters, T. (1904). Davids, T.W. (ed). On Yuan Chwang’s travels in India: 629 to 645 AD. London: Royal Asiatic Society.
5] बाठे, मनिषा (२०१६). एक होता बाळंभट. पुणे: समर्थ मीडिया सेंटर.
6] मुजुमदार, द. चिं. (१९४२). व्यायाम ज्ञानकोश: खंड २. बडोदा: शासकीय मुद्रणालय.